روان‌شناسی اسناد (Attribution): چگونه نیت‌ها و برداشت‌ها رفتار انسان را شکل می‌دهند
اگر همکار جدیدتان شما را در محل کار سلام نکرد، چه فکری می‌کنید؟
آیا تصور می‌کنید که او بی‌ادب است؟
یا شاید فکر می‌کنید فردی خجالتی و درون‌گراست؟
اگر دانش‌آموزی در کلاس نمره‌ی پایینی گرفت، آیا نتیجه می‌گیرید که درس نخوانده است؟ یا احتمال می‌دهید مشکلی برایش پیش آمده باشد؟
در واقع، همین شیوه‌ای که ما رفتار دیگران را تفسیر می‌کنیم، فرایندی به نام «اسناد (Attribution)» است.
اسناد، یکی از پدیده‌های فراگیر و بنیادی زندگی روزمره است که نقشی تعیین‌کننده در نحوه‌ی درک ما از رفتار دیگران در موقعیت‌های اجتماعی دارد.
اسناد (نسبت دهی) چیست؟
انجمن روان‌شناسی آمریکا (APA) اسناد را چنین تعریف می‌کند:
«برداشتی است درباره‌ی علت رفتار یک فرد یا رخداد میان‌فردی.» به‌بیان ساده، اسناد (انتساب) فرایندی است که از طریق آن تلاش می‌کنیم علت رفتار دیگران یا خودمان را کشف کنیم. هر فرد نسبت به اطرافیان خود نوعی برداشت یا اسناد ذهنی دارد و این برداشت، تا حد زیادی تعیین می‌کند که چگونه افراد را می‌بینیم، درباره‌شان قضاوت می‌کنیم، و چه احساسی نسبت به آن‌ها داریم.
نظریه‌های اصلی در درک مفهوم اسناد (نسبت دهی)
۱. نظریه‌ی استنباط متناظر (Correspondent Inference Theory)
این نظریه نخستین تلاش برای توضیح مفهوم اسناد بود که توسط جونز و دیویس (۱۹۶۵) ارائه شد. بر اساس این نظریه، ما از نیت پشت رفتارها برای درک دیگران استفاده می‌کنیم. یعنی رفتارهایی که غیرمنتظره یا متفاوت از هنجار اجتماعی‌اند، بیشتر توجه ما را جلب می‌کنند و مبنای قضاوت ما می‌شوند (Gerace, 2020).با این حال، این نظریه بیش از حد بر عوامل درونی تمرکز دارد و نقش شرایط محیطی را در قضاوت‌ها نادیده می‌گیرد.
۲. مدل هم‌تغییری کِلی (Kelly’s Covariation Model)
کِلی (۱۹۶۷) پیشنهاد داد که برای درک علت رفتار، باید هم عوامل درونی و هم عوامل بیرونی را در نظر گرفت. در این مدل، واژه‌ی «هم‌تغییری» به معنای بررسی چندین منبع اطلاعات در زمان‌های مختلف است تا بتوان رابطه‌ی بین رفتار و شرایط را سنجید.
او سه شاخص اصلی را برای تحلیل رفتار معرفی کرد:
- اجماع (Consensus): تا چه حد دیگران در شرایط مشابه، واکنشی مشابه دارند؟
مثال: اگر کودکی نظم کلاس را به‌هم می‌زند، آیا سایر بچه‌ها هم همین کار را می‌کنند؟ - پایداری (Consistency): آیا این رفتار در طول زمان تکرار می‌شود؟
مثال: آیا این کودک همیشه در این کلاس بی‌نظمی می‌کند؟ - تمایز (Distinctiveness): آیا رفتار در موقعیت‌های دیگر نیز رخ می‌دهد؟
مثال: آیا کودک در همه‌ی کلاس‌ها بی‌نظم است یا فقط در این کلاس خاص؟
با تحلیل این سه بُعد، می‌توان تعیین کرد که آیا علت رفتار به ویژگی فردی مربوط است یا به موقعیت محیطی.
۳. نظریه‌ی واینر (Weiner’s Attribution Theory)
برنارد واینر با تمرکز بر انگیزش و موفقیت، نظریه‌ای تکمیلی ارائه داد. او معتقد بود که افراد علت موفقیت‌ها و شکست‌های خود را بر اساس سه بُعد تبیین می‌کنند:
- کانون علت (Locus of Causality): درونی یا بیرونی بودن علت (مثلاً توانایی در برابر شانس).
- ثبات (Stability): اینکه آیا علت در طول زمان ثابت است یا تغییر می‌کند.
- قابلیت کنترل (Controllability): آیا فرد می‌تواند بر آن علت تأثیر بگذارد یا خیر. (Weiner, 1985; 1992)
خطاهای رایج در فرایند اسناد
چون اسناد مبتنی بر برداشت‌های ذهنی است، معمولاً دچار سوگیری‌های شناختی می‌شود. در ادامه، چند مورد از متداول‌ترین خطاهای اسنادی آورده شده است:
۱. خطای بنیادی اسناد (Fundamental Attribution Error)
که به آن سوگیری هم‌خوانی نیز گفته می‌شود (Gilbert & Malone, 1995). این خطا به گرایش انسان برای تأکید بیش از حد بر ویژگی‌های درونی و نادیده‌گرفتن شرایط بیرونی اشاره دارد. مثلاً اگر کسی دیر به کلاس برسد، ممکن است فکر کنیم بی‌نظم یا بی‌مسئولیت است، بدون آن‌که احتمال دهیم در ترافیک مانده است.
۲. سوگیری کنشگر-ناظر (Actor–Observer Bias)
این سوگیری (Jones & Nisbett, 1971) بیان می‌کند که ما رفتار دیگران را ناشی از خصوصیات شخصیتی آن‌ها می‌دانیم، اما رفتار خودمان را نتیجه‌ی شرایط بیرونی. برای مثال، اگر فردی نمره‌ی پایین بگیرد، می‌گوییم درس نخوانده است؛ اما اگر خودمان نمره‌ی پایین بگیریم، می‌گوییم معلم سخت‌گیر بوده یا زمان کافی نداشتیم (Bordens & Horowitz, 2002).
۳. سوگیری خدمت به خود (Self-Serving Bias)
در این خطا، افراد موفقیت‌های خود را ناشی از تلاش و توانایی می‌دانند، اما شکست‌ها را به عوامل بیرونی نسبت می‌دهند. این مکانیسم نقش مهمی در حفاظت از عزت‌نفس دارد (Myers, 2015). برای مثال، اگر نمره‌ی خوبی بگیریم، می‌گوییم «زیاد درس خواندم»؛ اما اگر نمره‌ی بدی بگیریم، می‌گوییم «سؤالات سخت بود یا معلم خوب توضیح نداد.»
جمع‌بندی
اسناد یکی از مفاهیم بنیادین در روان‌شناسی اجتماعی است که تعیین می‌کند چگونه رفتارها را تفسیر، قضاوت و درک می‌کنیم. سه نظریه‌ی مهم ؛ نظریه‌ی استنباط متناظر، مدل هم‌تغییری کِلی و نظریه‌ی واینر، هر یک تلاش کرده‌اند توضیح دهند چرا ما علت‌ها را به شیوه‌های متفاوتی نسبت می‌دهیم. بااین‌حال، این فرایند همواره در معرض خطاهایی مانند خطای بنیادی اسناد، سوگیری کنشگر-ناظر و سوگیری خدمت به خود قرار دارد که می‌تواند برداشت ما از دیگران را تحریف کند. آگاهی از این سوگیری‌ها و بازنگری فعالانه در قضاوت‌هایمان، گامی مؤثر در درک بهتر خود و دیگران و بهبود روابط اجتماعی است.
منابع
Gerace A. Internal and external attributions. In: Zeigler-Hill V, Shackelford TK, eds. Encyclopedia of Personality and Individual Differences. Springer International Publishing; 2020:2328-2334. doi:10.1007/978-3-319-24612-3_2301
Self-serving bias https://thedecisionlab.com/biases/self-serving-bias
Higgins, N. C., & LaPointe, M. R. P. (2012). An individual differences measure of attributions that affect achievement behaviour. SAGE Open, 2(4). https://doi.org/10.1177/2158244012470110
Fundamental attribution error https://positivepsychology.com/fundamental-attribution-error
Attribution definition https://dictionary.apa.org/attribution
Attribution theory
https://www.simplypsychology.org/attribution-theory.html
Attribution theory https://www.instructionaldesign.org/theories/attribution-theory/#google_vignette
Attribution social psychology https://www.verywellmind.com/attribution-social-psychology-2795898
پاسخ‌ها