اختلال پیکا (Pica) چیست؟

پیکا چیست؟
پیکا (Pica) نوعی اختلال خوردن است که در آن فرد مواد یا اشیایی را می‌خورد که معمولاً به عنوان غذا شناخته نمی‌شوند و فاقد ارزش تغذیه‌ای قابل‌توجهی هستند؛ مانند مو، خاک یا تکه‌های رنگ.

تشخیص پیکا چگونه است؟

بر اساس DSM-5-TR:

• هیچ آزمایش آزمایشگاهی خاصی برای پیکا وجود ندارد؛ تشخیص بر اساس شرح حال بالینی بیمار انجام می‌شود.
• در کنار ارزیابی بالینی، باید آزمایش‌هایی برای بررسی کم‌خونی، انسداد احتمالی روده، و عوارض سمی ناشی از مواد خورده‌شده انجام گیرد (برای مثال: مسمومیت با سرب موجود در رنگ یا عفونت ناشی از باکتری‌ها و انگل‌های موجود در خاک).

علائم و نشانه‌های پیکا

نشانه‌های شایع پیکا عبارت‌اند از:

• خوردن مداوم و تکرارشونده‌ی موادی که غذا محسوب نمی‌شوند و ارزش تغذیه‌ای ندارند، به مدت حداقل یک ماه.
• مصرف این مواد نباید بخشی از رفتار فرهنگی یا اجتماعی پذیرفته‌شده باشد (برای مثال، در برخی فرهنگ‌ها خوردن خاک رس به عنوان درمان سنتی مجاز است).
• نوع مواد خورده‌شده با سن و در دسترس بودن آن‌ها متفاوت است و می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
  • کاغذ، صابون، پارچه، مو، نخ، پشم
  • خاک، گچ، پودر تالک، رنگ، آدامس، فلز، سنگ‌ریزه
  • زغال، خاکستر، گل رس، نشاسته، یا یخ
• رفتار باید از نظر رشدی نامتناسب باشد.
  در کودکان زیر دو سال، گذاشتن اشیاء در دهان یا چشیدن آن‌ها رفتاری طبیعی برای کشف محیط است و ممکن است گاهی به خوردن منجر شود؛
  بنابراین، کودکان زیر دو سال نباید با پیکا تشخیص داده شوند.
• به طور کلی، افراد مبتلا به پیکا از خوردن غذا بیزار نیستند؛ آن‌ها هم مواد معمول غذایی و هم مواد غیرغذایی را ممکن است مصرف کنند.

عوامل خطر این اختلال عبارتند از:

پیکا اغلب همراه با اختلالات روانی دیگری دیده می‌شود که با اختلال در عملکرد شناختی یا رفتاری همراه هستند؛ از جمله:

• ناتوانی ذهنی (Intellectual Disability)
• اختلال طیف اوتیسم (Autism Spectrum Disorder)
• اسکیزوفرنی (Schizophrenia)

با این حال، علت دقیق پیکا هنوز به‌طور کامل شناخته نشده است.
اما دو عامل زیر از شایع‌ترین دلایل شناخته‌شده‌ی بروز پیکا هستند:

1. کم‌خونی ناشی از فقر آهن (Iron-Deficiency Anemia)
2. سوءتغذیه (Malnutrition)

در این موارد، پیکا می‌تواند نشانه‌ای از تلاش بدن برای جبران کمبود مواد مغذی باشد. معمولاً با درمان کمبود تغذیه‌ای (از طریق دارو یا مکمل‌های ویتامینی)، رفتار پیکا بهبود می‌یابد. همچنین، بارداری یکی از موقعیت‌های شایع بروز پیکا محسوب می‌شود. در دوران بارداری، برخی زنان تمایل به خوردن مواد غیرخوراکی پیدا می‌کنند، اما این رفتار همیشه به معنای وجود یک اختلال نیست.
پزشک باید ارزیابی کند که آیا این رفتار به حدی شدید است که نیاز به مداخله‌ی بالینی مستقل دارد یا خیر.

سایر عوامل خطر عبارت‌اند از:

• کمبود نظارت بر کودکان یا غفلت والدین
• سابقه‌ی خانوادگی پیکا

 عوارض سلامتی ناشی از پیکا

پیکا می‌تواند منجر به پیامدهای جدی برای سلامت جسمی و روانی فرد شود. مهم‌ترین عوارض آن عبارت‌اند از:

1. مسمومیت (Poisoning)

شایع‌ترین نوع آن مسمومیت با سرب (Lead Poisoning) است.
این نوع مسمومیت می‌تواند با علائم عصبی و مغزی مختلفی ظاهر شود، از جمله:

• تحریک‌پذیری و پرخاشگری (Irritability)
• بی‌حالی (Lethargy)
• سردرد (Headache)
• از دست دادن کنترل حرکات بدن (Ataxia)
• تشنج (Seizures)
• فلج اعصاب جمجمه‌ای (Cranial Nerve Paralysis)
• افزایش فشار داخل جمجمه که منجر به تورم عصب بینایی می‌شود (Papilledema)
• انسفالوپاتی (Encephalopathy) یا آسیب مغزی
• کما و مرگ در موارد شدید

حتی سطوح پایین‌تر مسمومیت با سرب نیز می‌تواند باعث آسیب‌های عصبی از قبیل:

• کاهش حافظه
• کاهش بهره هوشی (IQ)
• بروز مشکلات رفتاری مانند بیش‌فعالی و نقص توجه (ADHD) شود.

2. عفونت‌ها یا آلودگی‌های انگلی (Infection or Parasitic Infestation)

خوردن مواد آلوده (مانند خاک یا مواد تجزیه‌شده‌ی آلی) می‌تواند منجر به ورود انگل‌ها یا باکتری‌ها به بدن شود و علائم زیر را ایجاد کند:

• تب و احساس ناخوشی عمومی (Fever, Malaise)
• سرفه (Coughing)
• اختلالات بینایی (Visual Problems)
• التهاب قلب (میوکاردیت – Myocarditis)
• التهاب مغز (انسفالیت – Encephalitis)

3. عوارض گوارشی (Gastrointestinal Complications)

بلع مواد غیرخوراکی ممکن است باعث:

• یبوست (Constipation)
• انسداد روده (Intestinal Obstruction)
• زخم‌های گوارشی (Ulcers)
• سوراخ شدن دیواره‌ی روده یا معده (Perforation) شود.

4. مشکلات دندانی (Dental Issues)

مصرف مواد سخت یا خراشنده می‌تواند منجر به:

• آسیب شدید به دندان‌ها
• ساییدگی یا زخم لثه‌ها شود.

این عوارض نشان می‌دهند که پیکا یک اختلال بالقوه خطرناک است و نیاز به تشخیص و درمان زودهنگام دارد تا از بروز صدمات جبران‌ناپذیر جلوگیری شود.

شیوع پیکا 

تعداد دقیق افرادی که به پیکا (Pica) مبتلا هستند هنوز به‌طور قطعی مشخص نیست. از آنجا که این اختلال برای نخستین‌بار در نسخه‌ی پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (DSM-5) در سال ۲۰۱۳ به عنوان یکی از اختلال‌های خوردن به‌صورت رسمی معرفی شد، پژوهش‌های علمی درباره‌ی آن هنوز محدود است.

به دلیل کمبود تحقیقات گسترده، نرخ شیوع گزارش‌شده‌ی پیکا بسیار متفاوت است.
در برخی مطالعات نتایج زیر گزارش شده است:

• در یک مطالعه، حدود ۱.۱٪ از بزرگسالان رفتارهای تکرارشونده‌ی پیکا را تجربه کرده‌اند.
• مطالعه‌ی دیگری نشان داده است که ۵٪ از نوجوانان بین ۷ تا ۱۴ سال رفتارهای مکرر پیکا دارند.⁶˒⁷

نکته‌ی قابل توجه این است که شیوع پیکا در کشورهای در حال توسعه بیشتر است.
علت احتمالی این تفاوت، ناامنی غذایی (Food Insecurity) و سوء‌تغذیه (Malnutrition) در این کشورهاست، که هر دو از عوامل مؤثر در بروز پیکا محسوب می‌شوند. به طور کلی، پیکا می‌تواند در کودکان، زنان باردار، و افرادی با ناتوانی ذهنی یا اختلالات روان‌پریشی بیشتر مشاهده شود، اما در هر گروه سنی و فرهنگی ممکن است رخ دهد.

اختلال پیکا در چه کسانی دیده می شود؟

اختلال پیکا (Pica) می‌تواند در کودکان، نوجوانان و بزرگسالان از هر جنسیتی مشاهده شود.

پیکا در بارداری:
در میان زنان باردار، تمایل به خوردن مواد غیرخوراکی (مانند خاک، یخ یا نشاسته) تنها زمانی به عنوان اختلال پیکا تشخیص داده می‌شود که:

1. فرد واقعاً آن مواد را بخورد (نه فقط میل ذهنی داشته باشد)، و
2. این رفتار، خطر پزشکی بالقوه‌ای ایجاد کند (به‌دلیل نوع ماده یا مقدار مصرف).

طبق یک مطالعه فراتحلیل (Meta-analysis)، حدود ۲۷.۸٪ از زنان باردار در سراسر جهان رفتارهای پیکا را نشان می‌دهند. این میزان در کشورهای در حال توسعه بیشتر است، به‌ویژه در جوامعی که نرخ کم‌خونی (Anemia) بالاتر و سطح تحصیلات پایین‌تر است.

پیکا و سایر اختلال‌ها:
پیکا می‌تواند با اختلالات و شرایط زیر همراه باشد:

• ناتوانی ذهنی (Intellectual Disability)
• اسکیزوفرنی (Schizophrenia)
• اختلال طیف اوتیسم (Autism Spectrum Disorder)
• دوره بارداری (Pregnancy)
• اختلال کندن مو (Trichotillomania)
• اختلال کندن پوست (Excoriation Disorder)
• اختلال وسواس فکری–عملی (OCD)
• بیماری سلول داسی‌شکل (Sickle Cell Disease)

پژوهش‌های جدید همچنین نشان داده‌اند که پیکا می‌تواند با موارد زیر نیز همراه باشد:

• افسردگی (Depression)
• اضطراب (Anxiety)
• رفتارهای دیگر مربوط به اختلالات خوردن (Eating Disorder Behaviors)
• تصویر بدنی منفی‌تر (Less Positive Body Image)

بنابراین، پیکا اختلالی چندوجهی است که می‌تواند در زمینه‌های زیستی، روانی و اجتماعی مختلف بروز کند و نیازمند ارزیابی دقیق پزشکی و روان‌پزشکی است.