درمان کوتاه‌مدت و فشرده شناختی-رفتاری برای اختلال هراس

تحقیقات انجام‌شده در این زمینه که نزدیک به ۵۰ سال پیش بازمی‌گردد نشان داده اند که CBT و برخی داروها مانند مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs) می‌توانند اختلال هراس را کاهش دهند. تحقیقات اخیر نیز نشان می‌دهد که CBT کوتاه‌مدت و فشرده می‌تواند اثرات طولانی‌مدت داشته باشد و حتی سلامت روانی افراد را به طور گسترده‌تر بهبود دهد.

درک اختلال هراس

اختلال هراس در DSM-5 با حملات هراس مکرر و غیرمنتظره تعریف می‌شود، که پس از آن به مدت یک ماه یا بیشتر، فرد یا نگرانی مداوم درباره حملات بعدی یا پیامدهای آن‌ها را تجربه می‌کند، یا دچار تغییر رفتاری ناسازگارانه قابل توجه مرتبط با این حملات می‌شود.

حملات هراس شامل افزایش ناگهانی ترس یا ناراحتی شدید هستند و می‌توانند با علائمی مانند تپش قلب، تهوع، سرگیجه و احساس جدایی از خود (depersonalization) همراه باشند. اختلال هراس اغلب با آگورافوبیا همراه است؛ در این حالت فرد دچار ترس از موقعیت‌ها یا مکان‌هایی می‌شود که فرار از آن‌ها دشوار است یا کمک گرفتن ممکن است مشکل باشد، مانند آسانسور، حمل‌ونقل عمومی یا جمعیت‌ها.

استاندارد طلایی درمان اختلال هراس، درمان شناختی-رفتاری (CBT) است که اثربخشی آن هم در مطالعات آزمایشگاهی و هم در مراقبت‌های بالینی اثبات شده است. اگرچه این درمان از دیرباز مورد استفاده بوده، روان‌درمانگران به‌تدریج درک خود را از چگونگی غلبه بیماران بر ترس‌هایشان با استفاده از تکنیک‌های CBT بهبود می‌بخشند. پیش‌تر تصور می‌شد که بیمار باید نسبت به محرک‌ها یا حس‌های ترسناک خود عادت‌پذیری (habituation) پیدا کند، اما اکنون تمرکز بیشتری بر یادگیری مهاری (inhibitory learning) وجود دارد؛ یعنی جایگزینی ترس یادگرفته‌شده با اطلاعات جدید و حتی تجربه کردن خود حمله هراس تا بیمار بیاموزد این حس‌های فیزیکی خطرناک نیستند.

Reid Wilson، دکترای روانشناسی بالینی می‌گوید:

«فقط مواجهه کافی نیست. ما اکنون به مدلی نگاه می‌کنیم که بیشتر با تحمل ناراحتی مرتبط است: من حاضر هستم علائم را تجربه کنم و سپس آن‌ها را مدیریت کنم، به جای اینکه از آن‌ها اجتناب کنم.»

تعمق در درمان اختلال هراس

آموزش روانی (Psychoeducation) می‌تواند برای افرادی که یک حمله هراس تجربه کرده‌اند و به دنبال کمک هستند مفید باشد. برای افرادی که دچار اختلال هراس مزمن هستند، پروتکل‌های ساختاریافته و مشارکتی CBT بهترین گزینه‌اند. این پروتکل‌ها آموزش روانی و پیگیری علائم را ترکیب می‌کنند. درمانگر و بیمار با هم موقعیت‌ها و رفتارهای اجتنابی که بیمار از آن‌ها می‌ترسد، مانند عدم رفتن به سوپرمارکت یا همیشه نزدیک خروج نشستن، را فهرست می‌کنند. این اطلاعات به شکل‌دهی درمان مواجهه‌ای (exposure therapy) کمک می‌کند، جایی که بیماران می‌آموزند ترس‌های خود را تحمل کنند.

این روش معمولاً با مواجهه درون‌گرا (interoceptive exposure) آغاز می‌شود؛ یعنی ایجاد حس‌های مشابه حمله هراس تا بیمار بتواند احساسات بدنی را از احساس تهدید فزاینده جدا کند.

پس از آن، بیماران به مکان‌هایی می‌روند که معمولاً ترجیح می‌دهند از آن‌ها اجتناب کنند. با رویکرد یادگیری مهاری، هدف شکستن ارتباط بین ترس پیش‌بینی‌شده و نتیجه واقعی است. همچنین مهم است که نگرش بیمار از «باید این کار را انجام دهم» به «می‌خواهم این کار را انجام دهم» تغییر یابد.

Martin Antony، دکترای روانشناسی، می‌گوید:

«وقتی افراد آماده می‌شوند تا این حس‌های ناخوشایند را بپذیرند و بگویند: ‘باشه، بیا حمله هراس، بیا سراغم’، آن زمان است که حملات هراس متوقف می‌شوند.»

CBT فشرده و تأثیرات گسترده‌تر آن

یک دوره معمولی CBT برای اختلال هراس ممکن است بین ۹ تا ۱۲ هفته طول بکشد، اما گزینه‌های کوتاه‌تر و فشرده نیز وجود دارند.

درمان چهار روزه برگن (Bergen 4-Day Treatment)، یک روش متمرکز CBT است که ابتدا برای اختلال وسواسی-اجباری توسعه یافته بود و برای اختلال هراس نیز مؤثر بوده است. این روش با آموزش روانی گروهی آغاز می‌شود و ابتدا بر ایجاد تمایل بیمار برای مواجهه با ناراحتی خود تمرکز دارد.

در روز دوم، بیمار برنامه فردی برای تمرینات مواجهه را انتخاب می‌کند و با کمک درمانگر این تمرین‌ها را اجرا می‌کند. این تمرین‌ها شامل مواجهه درون‌گرا و مواجهه واقعی هستند. جلسات گروهی در روزهای دوم و سوم امکان اشتراک تجربه و دریافت حمایت فراهم می‌کنند. در روز چهارم، بیماران یاد می‌گیرند چگونه تمرین‌ها را ادامه دهند و تغییرات را در زندگی روزمره حفظ کنند و برنامه مواجهه ۳ هفته آینده را طراحی می‌کنند.

پیگیری بلندمدت ۳۰ بیمار نشان داد کاهش قابل توجه و پایدار علائم در ۳ ماه بعد مشاهده شد و در ۱۸ ماه، این دستاوردها حفظ شد و ۹۰٪ بیماران در بهبودی کامل بودند. علاوه بر کاهش هراس، کاهش در افسردگی و اضطراب فراگیر نیز مشاهده شد (Eide, T. O., et al., 2025).

تأثیر گسترده CBT

تحقیقات نشان داده‌اند که درمان هدفمند برای هراس می‌تواند وابستگی اضطرابی را بهبود دهد، حتی اگر این هدف مستقیم درمان نباشد (Huppert, 2019؛ Journal of Counseling Psychology, 2022). همچنین CBT تک‌جلسه‌ای می‌تواند حساسیت به اضطراب و سوگیری تفسیری را کاهش دهد و عملکرد تفکری بازتابی (reflective functioning) را بهبود بخشد (Psychotherapy Research, 2025). این یافته‌ها نشان می‌دهد که CBT می‌تواند فرآیندهای روان‌پویشی مانند وابستگی و عملکرد بازتابی را حتی بدون تمرکز مستقیم بر آن‌ها تحت تأثیر قرار دهد.

گسترش گزینه‌های درمانی

در حالی که CBT خط اول درمان است، SSRIs و SNRIs نیز مؤثر هستند (Chawla, N., et al., 2022). داروها سریع‌تر از CBT علائم را کاهش می‌دهند، اما CBT اثربخش‌تر در طول زمان است. داروها می‌توانند همراه با روان‌درمانی استفاده شوند، اما ممکن است فرصت‌های بیمار برای تمرین مواجهه را کاهش دهند یا باعث شوند بیمار پیشرفت خود را به دارو نسبت دهد.

مدل‌های بیولوژیکی نشان می‌دهند که برخی افراد حساسیت بیش از حد به احساس خفگی دارند، که موجب افزایش تنفس و ایجاد چرخه کوتاهی در تنفس می‌شود.

Capnometry-Guided Respiratory Intervention (CGRI) بر اساس Capnometry-Assisted Respiratory Training (CART) به بیماران کمک می‌کند تا تنفس خود را نرمال کرده و علائم هراس و احساس کوتاهی نفس را کاهش دهند (Meuret, 2018؛ Kim, 2012).

هوپرت و آنتونی اشاره می‌کنند که تحقیقات جدید به دنبال شخصی‌سازی درمان‌ها و درک بهتر روابط بین اختلالات، درمان‌ها و فرآیندهای روان‌پویشی زیربنایی هستند. CBT می‌تواند همزمان بر چندین جنبه روان‌شناختی و فرآیندهای زیرین اثر بگذارد، حتی بدون تمرکز مستقیم بر آن‌ها.

منابع