هذیان و انواع آن

هذیان چیست؟

هذیان، باور نادرست و ثابتی است که به‌طور قاطع توسط فرد پذیرفته شده و با واقعیت در تضاد است.
کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، ویرایش پنجم (DSM-5)، هذیان را چنین تعریف می‌کند:
«باورهای ثابتی که در برابر شواهد متناقض، قابل تغییر نیستند.»

هذیان‌ها یکی از نشانه‌های رایج اختلالات روان‌پریشی مانند اسکیزوفرنی، اختلال هذیانی و اختلال اسکیزوافکتیو هستند. همچنین می‌توانند در اختلالات روان‌پریشی‌دار دیگر نیز دیده شوند، از جمله:

• افسردگی اساسی با ویژگی‌های روان‌پریشانه (Major Depressive Disorder with Psychotic Features)

• مانیا در اختلال دوقطبی (Mania in Bipolar Disorder)

چهار نوع هذیان بر اساس DSM-5

بر اساس معیارهای DSM-5، چهار نوع اصلی از هذیان‌ها وجود دارد:

🔹 هذیان‌های عجیب و غریب (Bizarre Delusions):
این نوع هذیان‌ها غیرمنطقی یا غیرممکن هستند؛ برای مثال، فرد باور دارد که توسط موجودات فضایی ربوده شده است.

🔹 هذیان‌های غیرغریب (Non-bizarre Delusions):
این نوع هذیان‌ها می‌توانند در واقعیت رخ دهند، هرچند شواهدی برای آن وجود ندارد. برای مثال، فرد باور دارد که شریک زندگی‌اش به او خیانت کرده، مسموم شده یا توسط شریک سابقش تعقیب می‌شود.

🔹 هذیان‌های هم‌خوان با خلق (Mood-congruent Delusions):
این هذیان‌ها با حالت خلقی فرد (افسرده یا شیدا) سازگارند. برای نمونه، در حالت افسردگی، فرد ممکن است دچار هذیان‌های طرد شدن یا تعقیب و آزار شود، و در حالت مانیا (شیدایی) ممکن است هذیان‌های برتری، شهرت یا قدرت فوق‌العاده داشته باشد.

🔹 هذیان‌های ناهم‌خوان با خلق (Mood-incongruent Delusions):
این نوع هذیان‌ها با حالت خلقی فرد مرتبط نیستند. برای مثال، شامل هذیان‌های پوچی یا نیست‌انگاری (Nihilistic delusions) مانند «دنیا در حال نابودی است»،یا هذیان‌های کنترل (Delusions of control) مانند باور به اینکه «نیرویی بیرونی افکار یا حرکات فرد را کنترل می‌کند» هستند.

درون‌مایه‌ها (Themes) در هذیان‌ها

انواع گوناگونی از درون‌مایه‌های هذیانی وجود دارد، از جمله:

🔹 هذیان کاپگراس (Capgras Delusion):
در این نوع، فرد باور دارد که یکی از عزیزانش، مثلاً مادر یا خواهر/برادر با یک بدل یا فرد قلابی جایگزین شده است.

🔹 هذیان کوتارد (Cotard Delusion):
این هذیان که در سندرم کوتارد (Cotard’s Syndrome) دیده می‌شود، با باور به این مشخص می‌شود که فرد مرده است یا بدن یا اندام‌هایش از بین رفته‌اند یا دیگر وجود ندارند.

🔹 هذیان کنترل (Delusion of Control):
در این حالت، فرد باور دارد که نیرویی بیرونی افکار، رفتارها یا انگیزه‌هایش را کنترل می‌کند. این نیرو می‌تواند یک شخص (مثل مدیر)، یک گروه یا قدرتی نامشخص باشد.

🔹 هذیان بزرگ‌منشی یا خودبزرگ‌بینی (Delusion of Grandiosity):
در این نوع، فرد باور اغراق‌آمیز یا غیرواقعی درباره‌ی قدرت، شهرت، دانش، استعداد یا توانایی خود دارد. برای مثال، ممکن است فرد باور داشته باشد که اینفلوئنسر مشهوری در اینستاگرام است در حالی‌که دنبال‌کننده‌ای ندارد.

🔹 هذیان گناه یا تقصیر (Delusion of Guilt or Sin):
در این نوع، فرد دچار احساس پشیمانی شدید و بی‌دلیل یا باور عمیق به این می‌شود که کار وحشتناکی انجام داده است.

🔹 هذیان درج یا پخش افکار (Delusion of Thought Insertion or Thought Broadcasting):
در این نوع، فرد باور دارد که افکار در ذهن او کاشته می‌شوند یا افکارش برای دیگران قابل شنیدن و پخش هستند.

🔹 هذیان تعقیب یا آزار (Delusion of Persecution):
در این حالت، فرد باور دارد که او یا شخصی نزدیک به او ناعادلانه تحت آزار، آسیب یا نظارت قرار گرفته است. این باور می‌تواند آن‌قدر قوی باشد که فرد برای محافظت از خود به پلیس یا مقامات مراجعه کند. این نوع، شایع‌ترین شکل هذیان در میان بیماران است.

🔹 هذیان فقر (Delusion of Poverty):
در این نوع، فرد باور دارد که در فقر مطلق به سر می‌برد، به‌زودی ورشکسته می‌شود یا محکوم به فقیر شدن است.

🔹 هذیان ارجاعی (Delusion of Reference):
در این حالت، فرد باور دارد که چیزی مانند یک پوستر، ترانه یا تبلیغ دارای پیام پنهانی و ویژه برای اوست. برای مثال، ممکن است فرد با دیدن تابلویی که هیچ ارتباطی با او ندارد، کل مسیر زندگی‌اش را تغییر دهد.

🔹 هذیان حسادت (Delusional Jealousy):
در این نوع، فرد باور دارد که شریک جنسی‌اش خیانت می‌کند، حتی بدون هیچ مدرک یا شواهدی.

🔹 هذیان اروتومانیا (Erotomanic Delusion):
که به آن هذیان عاشقانه یا عشقی (Erotic/Love Delusion) نیز گفته می‌شود. در این نوع، فرد باور دارد که شخصی؛ معمولاً فردی مشهور یا دست‌نیافتنی عاشق اوست. فرد ممکن است به شکل وسواس‌گونه تلاش کند با آن شخص تماس بگیرد، رابطه برقرار کند یا برای نبود رابطه، توجیه‌هایی بسازد.

🔹 هذیان نیست‌انگاری یا پوچی (Nihilistic Delusion):
در این نوع، فرد باور دارد که خودش یا بخشی از وجودش وجود ندارد، یا اینکه اشیای دنیای بیرونی واقعی نیستند.

🔹 هذیان مذهبی (Religious Delusion):
در این حالت، هذیان شامل موضوعات خدا، قدرت برتر یا باورهای معنوی است؛ برای مثال، باور به اینکه فرد قدرت‌های خاصی دارد یا تجسم یک پیامبر است. این نوع هذیان ممکن است با هذیان کنترل یا بزرگ‌منشی نیز ترکیب شود.

🔹 هذیان جسمانی (Somatic Delusion):
در این نوع، فرد باور دارد که یکی یا چند عضو بدنش به درستی کار نمی‌کنند، بیمار یا آسیب‌دیده‌اند، یا تغییر یافته‌اند.

نشانه‌های هذیان

علاوه بر باورهای غیرقابل‌تزلزل به چیزهایی که درست نیستند، افرادی که دچار هذیان هستند ممکن است نشانه‌های زیر را نیز نشان دهند:

• گیجی (Confusion)
• بی‌قراری و آشفتگی (Agitation)
• تحریک‌پذیری (Irritability)
• پرخاشگری (Aggressiveness)
• افسردگی (Depression)
• تفکر خودارجاعی (Self-referential Thinking) 

تفاوت هذیان‌ها و توهم‌ها

تفاوت اصلی این است که:

• هذیان‌ها (Delusions): باورها یا افکاری ثابت و غیرقابل تغییر هستند که با واقعیت همخوانی ندارند.
• توهم‌ها (Hallucinations): تجربیات حسی واقعی برای فرد هستند، مانند شنیدن، دیدن، بوییدن یا لمس کردن چیزهایی که در واقع وجود ندارند.

تشخیص هذیان‌ها

فرآیند تشخیص هذیان یا اختلال هذیانی با معاینه فیزیکی آغاز می‌شود تا شرایط جسمی رد شوند.پزشک یا متخصص سلامت روان همچنین دربارهٔ علائم سؤال می‌کند و سابقه پزشکی را بررسی می‌کند.

یک متخصص سلامت روان ابتدا هذیان‌ها را از ایده‌های ارزش‌یافته (Overvalued Ideas) متمایز می‌کند:

• ایده ارزش‌یافته: باور محکمی است که توسط دیگران در فرهنگ یا زیرفرهنگ فرد نیز پذیرفته شده است.
• هذیان: باور ثابت و نادرستی است که توسط دیگران پذیرفته نمی‌شود.

اگر هذیان‌ها واقعاً وجود داشته باشند، درمانگر تلاش می‌کند وجود یک اختلال روانی یا بیماری دیگر که ممکن است هذیان نشانهٔ آن باشد، شناسایی کند.

معیارهای DSM-5 برای اختلال هذیانی:

1. وجود یک یا چند هذیان به مدت یک ماه یا بیشتر.
2. معیارهای تشخیصی اسکیزوفرنی هرگز برآورده نشده‌اند. اگر توهمی وجود دارد، بارز نیست و به وضوح با مضمون هذیان مرتبط است.
3. عملکرد فرد به طور قابل توجهی مختل نشده است و رفتار او غریب یا غیرعادی به نظر نمی‌رسد، مگر به دلیل خود هذیان یا پیامدهای آن.
4. اگر دوره‌های مانیا یا افسردگی شدید رخ داده باشند، کوتاه‌تر از مدت هذیان‌ها هستند.
5. این اختلال به‌طور بهتر توسط اختلال روانی دیگری توضیح داده نمی‌شود، مانند اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)، و مربوط به اثرات فیزیولوژیکی ماده یا دارو یا بیماری سیستمیک دیگر نیست.