خانواده درمانی کارکردی (Functional Family Therapy – FFT)
FFT یک برنامه مداخله‌ای کوتاه‌مدت و با کیفیت بالا است که معمولاً شامل ۱۲ تا ۱۴ جلسه در بازه زمانی سه تا پنج ماه می‌باشد. این مداخله عمدتاً با نوجوانان ۱۱ تا ۱۸ ساله کار می‌کند که به دلیل مشکلات رفتاری یا هیجانی توسط سیستم‌های عدالت نوجوانان، سلامت روان، مدارس یا سازمان‌های حمایت از کودک معرفی شده‌اند. خدمات FFT می‌تواند در کلینیک یا منزل خانواده ارائه شود و همچنین در مدارس، مراکز حمایت از کودک، دفاتر مراقبت پس از آزادی مشروط، و مراکز سلامت روان نیز قابل اجرا است.
FFT یک مدل مبتنی بر نقاط قوت است که بر پذیرش و احترام متقابل بنیان شده است. هسته اصلی این مدل بر ارزیابی دقیق و مداخله هدفمند تمرکز دارد تا عوامل خطر و محافظتی که در داخل و خارج خانواده بر نوجوان و رشد سازگارانه او تأثیر می‌گذارند، شناسایی و مدیریت شوند.
FFT از پنج مؤلفه اصلی تشکیل شده است:
- درگیرسازی و جذب (Engagement) – ایجاد ارتباط اولیه و اعتماد بین خانواده و درمانگر.
- انگیزش (Motivation) – ارتقاء انگیزه خانواده و نوجوان برای مشارکت فعال در درمان.
- ارزیابی رابطه‌ای (Relational Assessment) – تحلیل کیفیت و الگوهای تعاملات خانوادگی و شناسایی نقاط ضعف و قوت.
- تغییر رفتار (Behavior Change) – اجرای مداخلات رفتاری برای کاهش مشکلات و تقویت مهارت‌های سازگارانه.
- تعمیم (Generalization) – انتقال مهارت‌ها و تغییرات مثبت به محیط‌های مختلف و حفظ نتایج درمان.
هر یک از این مؤلفه‌ها دارای اهداف، تمرکز و استراتژی‌ها و تکنیک‌های مداخله‌ای ویژه خود هستند و در کنار هم چارچوبی جامع برای بهبود عملکرد نوجوان و تعاملات خانوادگی فراهم می‌کنند.
مرحله درگیرسازی (Engagement) در FFT
اهداف این مرحله شامل ارتقاء برداشت اعضای خانواده از پاسخگویی و اعتبار درمانگر است. در این مرحله، درمانگر تلاش می‌کند تا علاقه و تمایل واقعی خود برای گوش دادن، کمک، احترام و هماهنگی با اعضای خانواده را نشان دهد، به گونه‌ای که حساس و محترمانه نسبت به باورها، دیدگاه‌ها و ارزش‌های فردی، خانوادگی و فرهنگی باشد.
تمرکز درمانگر بر:
* پاسخگویی فوری به نیازهای خانواده،
* حفظ رویکرد مبتنی بر نقاط قوت در روابط است.
فعالیت‌های کلیدی در این مرحله شامل:
* دردسترس بودن بالا و تماس تلفنی مستمر،
* استفاده از زبان و پوشش مناسب،
* ارتباط با بیشترین تعداد اعضای خانواده ممکن،
* ایجاد هماهنگی (matching) با اعضای خانواده،
* و اتخاذ رفتاری محترمانه و حمایتگرانه.
مرحله انگیزش (Motivation) در FFT
اهداف این مرحله شامل:
* ایجاد زمینه‌ای مثبت برای انگیزش خانواده،
* کاهش خصومت، تعارض و سرزنش در خانواده،
* افزایش امید،
* و ساخت اتحادهای متعادل با اعضای خانواده است.
در این مرحله، درمانگر تلاش می‌کند معنای روابط خانوادگی را تغییر دهد از طریق:
* تأکید بر گزینه‌های امیدوارکننده و ممکن،
* حفظ رویکرد بدون قضاوت،
* و نشان دادن پذیرش و حساسیت نسبت به تنوع و تفاوت‌ها.
تمرکز درمانگر بر فرآیند روابط است، به گونه‌ای که مسئولیت و سرزنش از یکدیگر جدا شده و در عین حال، رویکرد مبتنی بر نقاط قوت حفظ شود.
فعالیت‌های کلیدی این مرحله شامل:
* وقفه در الگوهای تعامل بسیار منفی،
* تغییر معنا از طریق تمرکز بر روابط مبتنی بر نقاط قوت،
* استفاده از تکنیک‌های اشاره به فرآیند (pointing process)، ترتیب‌دهی (sequencing) و بازتعریف (reframing)،
* تأیید اثرات منفی رفتار و همزمان معرفی انگیزه‌های بالقوه مثبت/اصیل (اما اشتباه) برای رفتار،
* و معرفی موضوعات و ترتیب‌هایی که آینده‌ای مثبت را القا می‌کنند.
مرحله ارزیابی رابطه‌ای (Relational Assessment) در FFT
هدف این مرحله شناسایی الگوهای تعامل درون خانواده است تا «وظایف» یا پاداش‌های بین‌فردی رفتارهای اعضای خانواده به خوبی درک شود.
در این مرحله، تمرکز درمانگر بر جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات مربوط به فرآیندهای رابطه‌ای است و هر جفت از اعضای خانواده با استفاده از درک و برداشت از این فرآیندها ارزیابی می‌شود.تمرکز تحلیل شامل زمینه‌ها و ظرفیت‌های درون‌خانوادگی و برون‌خانوادگی است، مانند:
* ارزش‌ها،
* انتساب‌ها،
* عملکردها،
* الگوهای تعامل،
* منابع مقاومت،
* منابع و محدودیت‌ها.
فعالیت‌های درمانگر شامل:
* مشاهده دقیق تعاملات،
* پرسشگری هدفمند،
* استنتاج درباره عملکرد رفتارهای منفی،
* و تغییر تمرکز از مشکل فردی به دیدگاه رابطه‌ای است.
این مرحله بستر لازم برای برنامه‌ریزی در مرحله تغییر رفتار (Behavior Change) و تعمیم (Generalization) را فراهم می‌کند، به طوری که تمام مداخلات با عملکردهای رابطه‌ای خانواده هماهنگ شوند.
مرحله تغییر رفتار (Behavior Change) در FFT
هدف این مرحله کاهش یا رفع مشکلات ارجاعی (referral problems) از طریق:
* بهبود عملکرد خانواده،
* و توسعه مهارت‌های فردی است.
مرحله تغییر رفتار اغلب شامل استراتژی‌های رسمی تغییر رفتار می‌شود که به‌طور خاص فرآیندهای خانوادگی مرتبط، مهارت‌های فردی یا حوزه‌های بالینی مانند افسردگی، غیبت از مدرسه (truancy) و مصرف مواد مخدر را هدف قرار می‌دهند.
مهارت‌های مورد نیاز درمانگر در این مرحله شامل:
* ساختاردهی (Structuring)،
* آموزش،
* سازماندهی،
* و درک ارزیابی رفتاری (behavioral assessment) است.
تمرکز درمانگر بر موارد زیر است:
* آموزش مهارت‌های ارتباطی،
* استفاده از ابزارهای فنی،
* تعیین وظایف و تکالیف،
* آموزش حل تعارض.
تکنیک‌ها و استراتژی‌ها اغلب شامل استراتژی‌های شناختی-رفتاری مبتنی بر شواهد (evidence-based CBT) برای بهبود عملکرد خانواده و رفع مشکلات ارجاعی هستند.
فعالیت‌های این مرحله شامل:
* مدل‌سازی و ترغیب رفتار مثبت،
* ارائه دستورالعمل و اطلاعات،
* توسعه برنامه‌های خلاقانه برای تغییر رفتار،
* همزمان حساس بودن به توانایی‌ها و نیازهای بین‌فردی اعضای خانواده.
مرحله تعمیم (Generalization Phase) در FFT
اهداف اصلی این مرحله عبارت‌اند از:
*گسترش بهبودهایی که در مرحله تغییر رفتار (Behavior Change) ایجاد شده به حوزه‌ها و سیستم‌های متعدد،
* برنامه‌ریزی برای مواجهه با چالش‌های آینده.
این اهداف اغلب شامل موارد زیر می‌شوند
* توسعه عملکرد مثبت خانواده در موقعیت‌ها یا سیستم‌های جدید،
* برنامه‌ریزی برای پیشگیری از بازگشت مشکلات (relapse prevention)،
* و ادغام سیستم‌های اجتماعی و جامعه در فرآیند درمان، مانند معلمان و افسران مراقبت پس از آزادی مشروط.
مهارت‌های کلیدی مورد نیاز:
* درک چندسیستمی و سیستماتیک،
* توانایی ایجاد و حفظ ارتباطات مؤثر،
* حفظ انرژی و انگیزه در طول درمان،
* و توانایی انجام فعالیت‌های ارتباطی و حمایتی در سیستم‌های اجتماعی و جامعه.تمرکز اصلی بر روابط میان اعضای خانواده و چندین سیستم اجتماعی و جامعه است.
فعالیت‌های تعمیم شامل:
* شناخت دقیق جامعه،
* توسعه و حفظ ارتباطات،
* ایجاد پیوندهای بالینی با سیستم‌های مرتبط،
* طراحی و پیاده‌سازی برنامه‌های پیشگیری از بازگشت مشکلات،
* و کمک به خانواده برای کسب استقلال و خودکفایی.
پاسخ‌ها