راهنمای mhGAP Humanitarian Intervention Guide (mhGAP-HIG)
راهنمای mhGAP Humanitarian Intervention Guide (mhGAP-HIG) محصول مشترک سازمان جهانی بهداشت (WHO) و کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) است که در سال ۲۰۱۵ منتشر شد. عنوان کامل آن عبارت است از:
mhGAP Humanitarian Intervention Guide (mhGAP-HIG): Clinical management of mental, neurological and substance use conditions in humanitarian emergencies.
این راهنما به‌طور خاص برای مراکز خدمات سلامت عمومی در شرایط بحران‌های انسانی طراحی شده است تا ارزیابی و درمان اختلالات روانی، عصبی و مصرف مواد را حتی در نبود متخصصان روان‌پزشکی امکان‌پذیر کند.
هدف و ضرورت تدوین راهنما
در شرایط بحران‌های انسانی مانند جنگ‌ها، آوارگی، بلایای طبیعی و فجایع صنعتی، میلیون‌ها نفر با پیامدهای روانی شدید روبه‌رو می‌شوند. بیشتر افراد دچار داغدیدگی و فشار روانی حاد می‌شوند، اما گروهی نیز ممکن است به اختلالات روانی جدی مانند افسردگی، PTSD یا سوگ طولانی‌مدت دچار شوند. از سوی دیگر، افراد دارای بیماری‌های روانی یا عصبی مزمن (مانند روان‌پریشی یا صرع) در اثر بی‌خانمانی و قطع دسترسی به دارو و مراقبت، آسیب‌پذیرتر می‌شوند. از آنجا که در چنین محیط‌هایی منابع سلامت روان بسیار محدود است، این راهنما به‌عنوان ابزاری ساده و عملی تدوین شده تا کارکنان غیرمتخصص نیز بتوانند مراقبت‌های مؤثر ارائه دهند.
ساختار کلی mhGAP-HIG
این راهنما نسخه‌ی تطبیق‌یافته‌ای از mhGAP Intervention Guide (2010) است که برای استفاده در شرایط اضطراری بازنویسی شده است و شامل سه بخش اصلی است:
راهنمایی برای مدیران کلینیک‌ها (Advice for Clinic Managers):
شامل چگونگی سازماندهی محیط، آموزش و نظارت کارکنان، ایجاد سیستم ارجاع، تأمین داروهای ضروری روان‌پزشکی و حفظ محرمانگی اطلاعات بیماران.
اصول کلی مراقبت (General Principles of Care):
1. Principles of Communication – اصول ارتباط
در محیط‌های انسانی بحرانی، زمان محدود است و بیماران زیادند، اما ارتباط مؤثر پایه‌ی درمان موفق است.
اصول کلیدی ارتباط:
ایجاد فضای امن و خصوصی: گفت‌وگو در محیطی آرام، بدون سر و صدا و تا حد امکان خصوصی انجام شود تا بیمار احساس امنیت و اعتماد کند.
احترام و خوش‌آمدگویی: معرفی خود به شکل مناسب، خوش‌آمد گفتن و احترام به بیمار و همراهان.
درگیر کردن خود بیمار: حتی اگر عملکرد شناختی بیمار کاهش یافته (مثلاً کودک یا سالمند است)، باید در بحث مشارکت داده شود.
گوش دادن فعال: بیمار را بدون قطع کردن گوش دهید، از فشار آوردن برای بازگو کردن وقایع دردناک پرهیز کنید.
استفاده از زبان ساده: از اصطلاحات تخصصی یا جملات طولانی پرهیز کنید و نکات را تکرار یا خلاصه کنید تا فرد آن را بفهمد.
پاسخ حساسانه به افشاگری‌های دشوار: هنگام صحبت درباره‌ی خشونت، تجاوز یا افکار خودکشی، همدلی نشان دهید، قضاوت نکنید، و درباره‌ی مراحل بعدی شفاف توضیح دهید.
عدم قضاوت رفتارها: رفتارهای غیرعادی (مانند بی‌قراری یا پرخاشگری) ممکن است نشانه بیماری باشند؛ درمانگر باید آرام بماند.
استفاده از مترجم آموزش‌دیده: در صورت نیاز، مترجمی هم‌جنس بیمار که رازدار باشد استفاده شود، نه اعضای خانواده.
2. Principles of Assessment – اصول ارزیابی
ارزیابی صحیح، پایه‌ی تشخیص و برنامه درمان است. در این بخش تأکید می‌شود که ارزیابی تنها محدود به علائم نیست، بلکه باید وضعیت کلی، منابع و حمایت‌های اجتماعی فرد هم بررسی شود.
گام‌های اصلی ارزیابی:
شناخت مشکل اصلی: چه زمانی شروع شد؟ چگونه تغییر کرده؟ چگونه بر کار، تحصیل و روابط اجتماعی تأثیر گذاشته است؟
بررسی دیدگاه بیمار: بیمار خودش چه برداشتی از مشکل دارد؟ علت را چه می‌داند؟
سابقه خانوادگی اختلالات روانی یا عصبی.
بررسی وضعیت سلامت جسمی و داروهای مصرفی.
شناسایی استرس‌ها و منابع حمایت: از فرد بپرسید «بزرگ‌ترین نگرانی‌ات چیست؟ چه کسی از تو حمایت می‌کند؟»
سؤال درباره‌ی مصرف مواد یا الکل.
بررسی افکار یا رفتارهای خودکشی یا خودآزاری.
معاینه فیزیکی هدفمند برای علایم جسمی.
در پایان ارزیابی، درمانگر باید تصمیم بگیرد که کدام ماژول بالینی (مثلاً استرس حاد، افسردگی، یا صرع) مرتبط است.
3. Principles of Management – اصول درمان و پیگیری
در بحران‌ها، تداوم درمان دشوار است؛ بنابراین، این بخش بر آموزش بیمار و خانواده، پیگیری و هماهنگی مراقبت‌ها تأکید دارد.
اصول کلیدی مدیریت:
درمان هم‌زمان بیماری جسمی و روانی.
آموزش بیمار و مراقب: توضیح ماهیت اختلال، فواید و عوارض دارو، مدت درمان، و راه‌های خودیاری.
تنظیم برنامه‌ی درمانی مشارکتی: بیمار و خانواده باید در تصمیم‌گیری دخیل باشند.
پیگیری منظم:
جلسات اولیه باید فشرده‌تر باشند.
با بهبود علائم، فواصل پیگیری بیشتر شود.
اگر بیمار جابه‌جا شد، نسخه‌ی کتبی درمان به او داده شود.
در هر ویزیت: بررسی پاسخ به درمان، عوارض دارو، سلامت جسمی، وضعیت عملکردی، و شرایط اجتماعی.
مشاوره با متخصص: در صورت عدم بهبود یا تشدید علائم.
4. Principles of Reducing Stress and Strengthening Social Support – اصول کاهش استرس و تقویت حمایت اجتماعی
در بحران‌ها، استرس مداوم می‌تواند عامل اصلی تشدید اختلالات روانی باشد. این بخش بر شناسایی منابع استرس و حمایت اجتماعی تأکید دارد.
اقدامات کلیدی:
شناسایی نگرانی‌های اصلی فرد و منابع استرس (مثل از دست دادن خانه یا خانواده).
بررسی شبکه‌ی حمایتی: چه کسی در دسترس است؟ از چه کسانی کمک می‌گیرد؟
شناسایی علائم آزار یا غفلت (به‌ویژه در زنان، کودکان و سالمندان).
آموزش راهکارهای حل مسئله: به فرد کمک کنید خودش راه‌حل‌های قابل انجام را بیابد، نه اینکه صرفاً توصیه بدهید.
تقویت حمایت اجتماعی: پیوند دادن فرد با خانواده، گروه‌های محلی، خدمات حمایتی، مراکز کودک‌دوست یا فعالیت‌های شغلی.
آموزش مهارت‌های آرام‌سازی: مانند تنفس آهسته، ورزش سبک، گوش دادن به موسیقی یا فعالیت‌های لذت‌بخش.
توجه به استرس مراقبین: اگر والدین یا مراقبان خسته یا مضطرب‌اند، باید برای آنان نیز مشاوره یا حمایت فراهم شود.
5. Principles of Protection of Human Rights – اصول حمایت از حقوق بشر
افراد مبتلا به اختلالات شدید روانی یا عصبی بیشتر در معرض نقض حقوق بشر هستند. این محور بر جلوگیری از تبعیض و حمایت فعال تأکید دارد.
موارد مهم:
شناسایی خطرات تبعیض: نداشتن دسترسی برابر به غذا، سرپناه، درمان یا حمایت قانونی.
آزار فیزیکی یا جنسی، غفلت یا بازداشت خودسرانه.
آموزش جوامع و رهبران محلی: درباره حقوق بیماران، رفع باورهای نادرست و حمایت از مراقبان.
احترام به حق تصمیم‌گیری بیمار: جز در مواردی که فرد صلاحیت تصمیم ندارد.
جلوگیری از بستری غیرضروری یا طولانی‌مدت در مراکز بسته.
ادغام بیماران در جامعه: حضور در آموزش، اشتغال، برنامه‌های معیشتی و فعالیت‌های اجتماعی.
6. Principles of Attention to Overall Well-being – اصول توجه به سلامت و رفاه کلی
هدف نهایی مراقبت روانی در بحران‌ها فقط درمان علائم نیست، بلکه بازگرداندن کرامت، امنیت و عملکرد روزمره‌ی فرد است.
اقدامات کلیدی:
کمک به بیمار برای دسترسی ایمن به نیازهای اساسی (غذا، آب، پناهگاه، بهداشت، کار).
همکاری با بخش‌های اجتماعی برای ارجاع و پیگیری مددکاری اجتماعی.
توجه به سلامت جسمی: واکسیناسیون، تغذیه، فعالیت بدنی، پیشگیری از بارداری ناخواسته و روابط ایمن.
حمایت از کودکان دارای اختلالات روانی برای دسترسی به فضاهای بازی و آموزش.
مشارکت در برنامه‌های چندبخشی مطابق با هرم مداخلات روانی-اجتماعی IASC
که چهار سطح دارد:
خدمات پایه و امنیت
حمایت‌های خانوادگی و اجتماعی
مداخلات روانی-اجتماعی متمرکز
خدمات بالینی تخصصی
ماژول‌های بالینی برای اختلالات شایع:
هر ماژول شامل ارزیابی، تشخیص و مدیریت اولیه است. این ماژول‌ها عبارتند از:
استرس حاد (ACU)
سوگ (GRI)
افسردگی متوسط تا شدید (DEP)
اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
روان‌پریشی (PSY)
صرع/تشنج (EPI)
ناتوانی ذهنی (ID)
مصرف مضر الکل و مواد (SUB)
خودکشی (SUI)
سایر شکایات مهم سلامت روان (OTH)
ضمائم پایانی نیز شامل تعاریف، شاخص‌های علائم و نظام ثبت اطلاعات UNHCR است.
ویژگی‌های کلیدی این راهنما
- تأکید بر مراقبت چندبخشی در چارچوب IASC Guidelines for Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Settings
- سازگار با WHO Comprehensive Mental Health Action Plan 2013–2020
- تمرکز بر پشتیبانی روانی-اجتماعی پایه و مراقبت‌های اولیه به جای درمان‌های تخصصی
- طراحی شده برای پزشکان عمومی، پرستاران، ماماها و کارکنان سلامت غیرمتخصص
- ارائه‌ی دستورالعمل‌های گام‌به‌گام، زبانی ساده و الگوریتم‌های تصمیم‌گیری کوتاه
- تأکید بر حمایت از کرامت انسانی و حقوق بیماران دارای اختلالات روانی
تأکیدهای مهم در اصول کلی مراقبت
ایجاد محیط ارتباطی امن و محترمانه برای بیمار
توجه به حمایت خانواده و شبکه‌های اجتماعی
شناسایی و ارجاع موارد آزار، غفلت یا نقض حقوق انسانی
آموزش تکنیک‌های کاهش استرس مانند تنفس آهسته و آرام‌سازی عضلانی
در نظر گرفتن استرس و سلامت مراقبان و ارائه‌ی حمایت روانی به آنان
لینک دانلود فایل اصلی:
پاسخ‌ها